استویا؛ هر آنچه که باید در مورد فواید و مضرات این شیرین کننده طبیعی بدانید

استِویا (Stevia) که با نام علمی Stevia rebaudiana شناخته می شود گیاهی است که عضو خانواده گیاهی گل داوودی بوده که خود زیرشاخه ای از خانواده گل کاسنیان به شمار می آید. با این وجود تفاوت قابل توجهی میان استویایی که در فروشگاه ها می خرید و استویایی که در خانه می کارید وجود دارد. ترکیباتی که با نام استویا در فروشگاه ها به فروش می رسند حاوی تمامی برگ گیاه نبوده و از عصاره بسیار تصفیه شده برگ گیاه استویا که «رباودیوساید اَی» (rebaudioside A) نامیده می شود تشکیل شده است.

در واقع بسیاری از ترکیباتی که با نام استویا شناخته می شوند مقدار بسیار کمی از برگ واقعی این گیاه را در خود دارند. برای مثال عصاره تصفیه شده ای که گفته شد ۲۰۰ برابر شیرین تر از شکر است. بدین ترتیب چنین ترکیبی با مقادیر قابل توجهی شیرین کننده مانند اریتریتول (قند الکل) و دکستروز (گلوکز) ترکیب شده است.

به گیاه استویا باز می گردیم، این گیاه اصولاً بومی پاراگوئه و برزیل است اما اکنون در ژاپن و چین نیز کاشته می شود. از این گیاه به عنوان یک شیرین کننده بدون ارزش غذایی و مکمل های گیاهی استفاده می شود. شیرین کننده های بدون ارزش غذایی در واقع فاقد کالری یا حاوی مقادیر کمی کالری هستند به همین دلیل از استویا به عنوان یک جایگزین سالم برای شکر معمولی در بسیار از غذاها و نوشیدنی ها استفاده می شود.

واقعیاتی کوتاه در مورد استویا

• استویا عمدتاً در برزیل، پاراگوئه، ژاپن و چین رشد می کند.
• این شیرین کننده طبیعی ۲۰۰ تا ۳۰۰ برابر شیرین تر از شکر است.
• می توان استویا را در دسته شیرین کننده های «با کالری صفر» دسته بندی کرد زیرا میزان کالری موجود در هر وعده از آن بسیار اندک است.
• استویا دارای فواید زیادی برای سلامت افراد بوده و جایگزین مناسبی برای شکر معمولی در افراد مبتلا به دیابت به شمار می آید.
• استویا و اریتریتول مورد تایید سازمان غذا و داروی ایالات متحده بوده و در صورت استفاده معمول و معقول هیچ تهدیدی برای سلامت فرد ندارند.

استویا چیست؟

استویا یک گیاه بوته ای برگ دار است که در حدود ۱۵۰ گونه از آن وجود داشته و بومی آمریکای شمالی و جنوبی است. در حال حاضر چین بزرگ ترین صادر کننده گیاه استویا و مشتقات آن بوده اما این گیاه در کشورهای دیگری نیز کاشته می شود. اگر چه استویا ۲۰۰ تا ۳۰۰ برابر شیرین تر از شکر معمولی است اما تولید آن در مقایسه با شکر به ۲۰ درصد زمینی که برای کاشت دیگر شیرین کننده ها (برای مثال نیشکر) لازم است نیازمند بوده و مصرف آب بسیار کمتری نیز دارد. استویا از ۸ گلیکوساید تشکیل شده که ترکیبات شیرین آن بوده و از برگ های آن استخراج می شوند. این گلیکوسایدها عبارتند از:

• استویوساید
• رباودیوساید A, C, D, E و F
• استویولبیوساید
• دولکوساید A

در این میان مقدار استویوساید و رباودیوساید نوع A  از دیگر انواع بیشتر است. این شیرین کننده ها با چیدن برگ ها، خشک کردن آن ها، استخراج آب و تصفیه آن بدست می آیند. استویای خام نمونه پیش از تصفیه و پالایش این مایع است که مزه تلخی و بوی بدی دارد تا اینکه سفید شده و رنگ آن تغییر می کند. تولید استویای نهایی به ۴۰ فرآیند مختلف نیاز دارد. برگ های استویا حاوی تا ۱۸ درصد استویوساید هستند.

فواید استویا

به عنوان یک گزینه جایگزین برای ساکاروز، یا همان شکر خانگی، استفاده از استویا به عنوان شیرین کننده فواید قابل توجهی برای سلامت دارد. این شیرین کننده دارای مقادیر بسیار کمی کالری بوده که حدود ۵ گرم کربوهیدرات است. این شیرین کننده را می توان با دیگر ترکیبات کرد که بر کالری نهایی محصول می افزاید. با این وجود نمی توان استویا را کاملاً بدون کالری نامید اما میزان کالری موجود در آن از ساکاروز بسیار کمتر است. همچنین ترکیبات شیرین کننده استویا کاملاً طبیعی تولید می شوند که آن را به گزینه مناسبی برای کسانی دانست که به غذاها و نوشیدنی های کاملاً طبیعی تمایل دارند. بدین ترتیب استویا یک شیرین کننده مناسب برای کنترل دیابت و کاهش وزن یا دستکم جلوگیری از افزایش آن است. برخی از فواید تایید شده استویا برای سلامتی افراد به شرح زیر هستند:

۱- دیابت

مطالعات نشان داده که شیرین کننده استویا حاوی مثادیر بسیار ناچیزی از کالری یا کربوهیدرات است. همچنین این ترکیبات تاثیر بر روی قند خون یا واکنش انسولینی ندارند. بدین ترتیب افراد مبتلا به دیابت می توانند از این شیرین کننده استفاده کنند بدون این که بابت آن نگرانی خاصی داشته باشند. علاوه بر این، مطالعات متعدد نشان داده که استویا هیچ تاثیر منفی بر قند خون، سطح انسولین، فشار خون و افزایش وزن ندارد.

۲- کنترل وزن

دلایل زیادی برای افزایش وزن و چاقی وجود دارد؛ عواملی مانند نداشتن تحرک بدنی و مصرف بیش از اندازه غذاهای پرانرژی که چربی و شکر افزوده فراوانی دارند. مصرف شکر افزوده نقش مهمی در افزایش وزن داشته که همزمان کنترل بر سطح گلوکز خون را نیز کاهش می دهد. استویا فاقد قند بوده و مقدار بسیار اندکی کالری دارد و بدین ترتیب می توان آن را در رژیم غذایی افرادی که قصد کنترل وزن خود را دارند قرار داد بدون اینکه لازم باشد از غذاهای با مزه شیرین دست بکشند.

۳- سرطان پانکراس

استویا حاوی انواع استرول (الکل های اشباع نشده) و ترکیبات آنتی اکسیدان مانند کیمپفرول است. مطالعات نشان داده که این نوع آنتی اکسیدان می تواند تا ۲۳ درصد بروز بیماری سرطان پانکراس را کاهش دهد.

۴- فشار خون

برخی گلیکوسایدهای موجود در عصاره استویا در گشاد کردن رگ های خونی موثرند. این ترکیبات همچنین می توانند ترشح سدیم و میزان ادرار را افزایش دهند. همچنین مطالعات صورت گرفته در سال ۲۰۰۳ نشان می دهند که استویا می تواند به کاهش فشار خون کمک کند. این گیاه دارای اثرات کاردیوتونیک است که باعث تنظیم فشار خون و تنظیم کردن ضربان قلب می شوند.

۵- رژیم غذایی کودکان

غذاها و نوشیدنی های حاوی استویا می توانند نقش مهمی در کاهش کالری ناشی از شیرین کننده های مضر در رژیم غذایی کودکان داشته باشند. اکنون هزاران نوع آیتم خوراکی حاوی شیرین کننده طبیعی استویا در بازار وجود دارند که این موضوع به کودکان امکان می دهد غذاها و نوشیدنی های شیرین را بدون شکر افزوده مصرف کنند.

۶- آلرژی

در مطالعات صورت گرفته براش شناسایی واکنش های آلرژیک نسبت به استویا مشخص شده که گلیکوسایدهای موجود در این گیاه هیچ واکنش منفی در بدن ایجاد نکرده و به ترکیبات واکنش زا نیز تجزیه نمی شوند. بدین ترتیب استفاده از این گیاه نمی تواند به واکنش های آلرژیک در افراد مصرف کننده منجر شود.

عوارض جانبی مصرف استویا

مطالعات نشان داده که مصرف استویا هیچ عوارض جانبی ندارد. در حالی که استفاده از ترکیبات گلیکوسایدی تصفیه شده استویا هیچ عوارض جانبی ندارد اما استفاده از برگ کامل گیاه استویا چنین شرایطی ندارد. با این وجود می توان گیاه استویا را در خانه رشد داده وبه اشکال مختلف مورد استفاده قرار داد. در ابتدا تصور می شد که استویا برای سلامتی کلیه مضر است. با این وجود مطالعات نشان داده که نوع تصفیه شده عصاره استویا نه تنها از کلیه ها محافظت می کند بلکه اثر دیابت را نیز کاهش می دهد. همچنین مطالعات اخیر نشان داده که استفاده از استویا به عنوان جایگزین شکر در دوران بارداری بلامانع است. برخی از محصولات استویا حاوی قند الکل هستند و افراد حساس به این ترکیب ممکن است عوارضی مانند نفخ، درد شکمی، تهوع و اسهال را تجربه نمایند اگر چه نوع اریتریتول از قند الکل ها در مقایسه با دیگر انواع قندهای این گروه عوارض جانبی کمتری داشته و سالم تر است. تا زمانی که مصرف استویا در شکل تصفیه شده و به مقدار مناسب باشد نباید بابت عوارض جانبی آن نگران بود.

اَشکال مصرف استویا

در سراسر جهان بیش از ۵٫۰۰۰ نوع غذا و نوشیدنی از استویا به عنوان عنصر شیرین کننده طبیعی خود استفاده می کنند. از غذاها و نوشیدنی هایی که اکنون از این ماده شیرین کننده در آن ها استفاده می شود می توان به انواع بستنی، دسرها، سس، ماست، نان، نوشیدنی های غیرالکلی، آدامس، آب نبات، غذاهای دریایی و سبزیجات آماده اشاره کرد.